şah rıza pehlevi, tam adıyla muhammed rıza pehlevi, 26 ekim 1919’da i̇ran’ın başkenti tahran’da doğmuş ve 1941’den 1979’a kadar i̇ran’ın son şahı olarak ülkeyi yönetmiştir. pehlevi hanedanı’nın son lideri olan şah, batı yanlısı reformları ve otoriter yönetimiyle ülkesinde hem destek hem de muhalefet toplamıştır. onun liderliği, modern i̇ran tarihinin en tartışmalı dönemlerinden birini temsil eder.
şah rıza pehlevi, babası rıza şah’ın abdication’ıyla (tahttan çekilmesi) 1941 yılında tahta çıkmıştır. babasının modernleşme politikalarını devam ettiren şah, batı ile güçlü bağlar kurarak i̇ran’ı bölgesel bir güç haline getirme amacı taşımıştır. bu süreçte petrol gelirlerini artırmak, askeri gücü modernize etmek ve toplumsal reformları hayata geçirmek için çeşitli adımlar atmıştır. ancak bu politikalar, halkın bazı kesimlerinde hoşnutsuzluk yaratmıştır.
1953 yılında, petrol gelirlerini millileştirme girişimi nedeniyle başbakan muhammed musaddık ile yaşadığı anlaşmazlık, büyük bir siyasi krize yol açmıştır. cia ve mi6 destekli bir darbe sonucunda musaddık görevden alınmış, şah’ın otoriter yönetimi daha da güçlenmiştir. bu olay, şah’ın batı ile olan ilişkilerini güçlendirirken, i̇ran halkı arasında rejime karşı güvensizlik duygularını artırmıştır.
beyaz devrim adı verilen reform paketi, 1960’larda şah tarafından hayata geçirilmiştir. bu reformlar, toprak reformu, kadınlara oy hakkı verilmesi, okuma yazma seferberliği gibi modernleşme ve toplumsal değişimi hedefleyen birçok adımı içermekteydi. ancak bu reformlar, i̇ran’ın geleneksel yapısını sarsmış ve özellikle dini liderler arasında büyük bir muhalefetle karşılanmıştır. ayetullah ruhullah humeyni’nin liderliğindeki bu muhalefet, ilerleyen yıllarda devrimin tohumlarını atmıştır.
şah rıza pehlevi’nin yönetimi, ekonomik büyümeye rağmen artan eşitsizlik, baskıcı yöntemler ve sansür nedeniyle giderek daha fazla eleştirilmiştir. savak adlı gizli polis teşkilatı, rejim muhaliflerini baskı altına almış ve bu durum, halk arasında yaygın bir hoşnutsuzluğa yol açmıştır. 1970’lerin sonlarına gelindiğinde, petrol fiyatlarındaki dalgalanmalar ve artan yolsuzluk iddiaları, rejimin meşruiyetini zayıflatmıştır.
1979’da i̇ran devrimi sırasında, halkın geniş çaplı protestoları ve dini liderlerin etkisiyle şah rıza pehlevi ülkeyi terk etmek zorunda kalmıştır. devrimin ardından, i̇ran i̇slam cumhuriyeti kurulmuş ve şah’ın batı yanlısı politikalarına karşı köklü bir değişim yaşanmıştır. şah, sürgün yıllarını mısır, fas, meksika ve abd gibi çeşitli ülkelerde geçirmiştir. kanserle mücadelesi sırasında, 27 temmuz 1980’de mısır’da hayatını kaybetmiştir.
şah rıza pehlevi, modernleşme çabaları ve batı yanlısı politikalarıyla bir dönemi tanımlayan, ancak baskıcı yöntemleri ve halkın isteklerine uzak kalışıyla eleştirilen bir lider olarak tarihte yerini almıştır. onun yönetimi, i̇ran’ın geçirdiği büyük toplumsal ve siyasal değişimlerin öncülü olmuş ve bölge tarihine derin izler bırakmıştır.