ajax operasyonu, 1953 yılında abd merkezi i̇stihbarat teşkilatı (cia) ve britanya gizli istihbarat servisi (mi6) tarafından düzenlenen ve i̇ran’ın demokratik olarak seçilmiş başbakanı muhammed musaddık’ın devrilmesine yol açan bir darbe girişimidir. bu operasyon, soğuk savaş dönemi politikalarının ve petrol kaynakları üzerindeki uluslararası çıkar çatışmalarının en belirgin örneklerinden biri olarak tarihe geçmiştir.
musaddık, 1951 yılında başbakan olduktan sonra i̇ran’ın petrol kaynaklarını millileştirme kararı almış, bu durum britanya’nın kontrol ettiği anglo-iranian oil company’nin (bugünkü bp) çıkarlarını ciddi şekilde tehdit etmiştir. petrol gelirlerinin i̇ran halkına daha fazla fayda sağlaması gerektiğini savunan musaddık, batı ile olan ilişkileri gererken, ülkesinde geniş bir halk desteği kazanmıştır. ancak bu politika, britanya ve abd tarafından “komünizm tehdidi” olarak görülmüştür.
britanya, petrol millileştirme kararına karşı i̇ran’a ekonomik yaptırımlar uygulamış ve diplomatik baskı yapmıştır. aynı zamanda abd ile birlikte, musaddık’ı devirmek için bir darbe planı hazırlamıştır. ajax operasyonu, bu planın kod adı olarak kullanılmıştır. operasyonun amacı, musaddık’ı devirmek, i̇ran şahı şah rıza pehlevi’nin gücünü yeniden tesis etmek ve batı yanlısı bir hükümet kurmaktı.
operasyon, 15-19 ağustos 1953 tarihleri arasında gerçekleştirilmiştir. cia ve mi6, i̇ran’daki darbe sürecinde yerel iş birlikçilerden ve propagandadan yararlanarak, halk arasında musaddık’a karşı bir muhalefet yaratmaya çalışmıştır. basında yayılan yalan haberler ve provokatif eylemlerle halkın bir kısmı hükümete karşı kışkırtılmıştır. i̇lk darbe girişimi başarısız olmuş, ancak birkaç gün içinde şah yanlısı güçlerin desteğiyle musaddık devrilmiş ve tutuklanmıştır.
darbenin ardından şah rıza pehlevi, ülkeye geri dönerek otoritesini yeniden tesis etmiştir. i̇ran petrol endüstrisi üzerindeki kontrol, batılı şirketler arasında yeniden paylaştırılmıştır. ancak bu darbe, i̇ran halkında büyük bir güvensizlik ve öfke yaratmış, abd ve britanya’ya karşı derin bir tepkiye yol açmıştır. musaddık ise tutuklanarak ev hapsine mahkum edilmiş ve siyasi hayatı sona ermiştir.
ajax operasyonu, i̇ran’ın iç siyasetine yapılan açık bir dış müdahale olarak tarihe geçmiştir. bu operasyon, i̇ran’da demokratik gelişim sürecini kesintiye uğratmış ve uzun yıllar boyunca şah’ın baskıcı rejiminin kurulmasına zemin hazırlamıştır. ayrıca, bu olay, 1979’da gerçekleşen i̇ran i̇slam devrimi’ne giden süreci de şekillendirmiştir.
ajax operasyonu, soğuk savaş dönemi dış müdahalelerinin en çarpıcı örneklerinden biri olarak kabul edilmektedir. abd ve britanya’nın petrol çıkarları uğruna i̇ran’daki demokratik yapıyı hedef alması, hem uluslararası ilişkilerde hem de i̇ran’ın siyasi tarihinde kalıcı izler bırakmıştır. operasyon, günümüzde bile dış müdahalelerin ulusal egemenlik üzerindeki etkileri konusunda önemli bir tartışma konusu olmaya devam etmektedir.