anglo-iranian oil company (aioc), 1908 yılında i̇ngiltere merkezli olarak kurulan ve 20. yüzyıl boyunca i̇ran’ın petrol rezervlerinin işletilmesinde büyük bir rol oynayan bir enerji şirketiydi. bu şirket, daha sonra bugünkü bp (british petroleum) adıyla bilinen enerji devine dönüşmüştür. aioc, modern enerji endüstrisinin şekillenmesinde önemli bir yere sahip olsa da, i̇ran’daki sömürgecilik karşıtı hareketlerin ve millileştirme mücadelesinin merkezinde yer almıştır.
şirket, 1908 yılında i̇ran’ın güneybatısındaki mazidek bölgesinde petrol bulunmasıyla faaliyetlerine başlamıştır. petrol rezervlerinin işletme hakkı, o dönemin i̇ran hükümeti tarafından verilen imtiyazlarla aioc’ye devredilmişti. bu anlaşmalar, i̇ran’a sınırlı bir gelir sağlarken, şirketin ve britanya hükümetinin kazançlarını maksimize ediyordu. 1930’lu ve 1940’lı yıllarda, aioc, petrol üretimi ve ihracatıyla i̇ngiltere’nin enerji ihtiyaçlarının büyük bir kısmını karşılayan stratejik bir kaynak haline geldi.
aioc’nin i̇ran’daki etkisi, ekonomik olduğu kadar siyasi boyutlar da taşıyordu. şirket, yalnızca petrol sektöründe değil, aynı zamanda i̇ran’daki sosyal ve politik dengeler üzerinde de etkiliydi. düşük maaşlar, kötü çalışma koşulları ve yerel halkın petrol gelirlerinden yeterince yararlanamaması, i̇ran halkı arasında büyük bir hoşnutsuzluğa neden oldu. şirketin operasyonları, britanya’nın sömürgeci politikalarının bir yansıması olarak görülüyordu.
1951 yılında, i̇ran başbakanı muhammed musaddık, petrol endüstrisini millileştirme kararı aldı. bu karar, aioc’nin faaliyetlerini doğrudan etkiledi ve şirketin britanya hükümetinden büyük destek almasına yol açtı. petrol millileştirme politikası, britanya ile i̇ran arasında büyük bir diplomatik ve ekonomik krize neden oldu. britanya, i̇ran’a karşı ekonomik yaptırımlar uygulayarak petrol ihracatını engellemeye çalıştı. bu süreç, 1953 yılında cia ve mi6 destekli ajax operasyonu ile musaddık’ın devrilmesine zemin hazırladı.
musaddık’ın devrilmesinin ardından, aioc’nin i̇ran’daki faaliyetleri yeniden düzenlendi. ancak bu kez, şirketin petrol gelirlerindeki payı azaldı ve i̇ran’ın petrol sektörü üzerinde daha fazla kontrol sahibi olmasına olanak tanındı. aioc, 1954 yılında yeniden yapılandırılarak british petroleum (bp) adını aldı ve uluslararası bir enerji devine dönüştü.
bugün, anglo-iranian oil company’nin tarihi, i̇ran’ın bağımsızlık mücadelesi ve petrol kaynaklarının kontrolü üzerindeki küresel güç oyunlarının bir sembolü olarak hatırlanmaktadır. şirketin faaliyetleri, i̇ran halkı için sömürgeci bir dönemin acı hatırası olarak kalırken, aynı zamanda modern enerji politikalarının ve ekonomik bağımlılıkların karmaşıklığını da gözler önüne sermektedir. anglo-iranian oil company, yalnızca bir ticari kuruluş olarak değil, aynı zamanda i̇ran’ın siyasi, ekonomik ve sosyal tarihinde derin izler bırakan bir aktör olarak tarihteki yerini almıştır.